1959 yılında 80 dönümlük alana 16 blok halinde inşa edilen Buca Cezaevi, resmi adıyla İzmir Kapalı ve Açık Ceza İnfaz Kurumu, belli bir tipte olmayan kapalı ve açık cezaevi olarak tam 62 yıl hizmet verdi.
Bin 300 kişi kapasitesiyle açılan cezaevi, sonraki yıllarda 3 bin 200 kişilik kapasiteye ulaştı. Buca’nın tam ortasında, 4 koğuş ve 2 müşahade odasının bulunduğu cezaevi, inşa edildiği dönemde Bayrampaşa Cezaevi ile birlikte Türkiye’nin en büyük iki ceza infaz kurumundan biriydi.
62 yılda 600 binin üzerinde hükümlü/tutuklunun kaldığı Buca Cezaevi’nde 2000’li yıllara kadar adli, terör, çocuk ve kadın gibi tüm suç grupları ve cinsiyetlerin farklı koğuşlarda barındırıldığı bir kurum olarak faaliyet gösterdi. Sonraki yıllarda ise sadece adli suç grupları kapsamındaki yetişkin hükümlü ve tutuklular barındırılmaya devam etti.
Buca’nın merkezi ile Şirinyer (Kızılçullu) arasında üzüm bağları ve tarım arazileri içerisinde konuşlandırılan Buca Cezaevi geçen yıllarda artan nüfus ve bina sayısıyla birlikte, şehir merkezi içerisinde kaldı. Buca Cezaevi’nin kaldırılması için son yıllarda büyük mücadele verilirken, 30 Ekim 2020’de meydana gelen 6,6 büyüklüğündeki İzmir depreminde hasar alması ile kapatılması yönüne ilk adım atıldı.
Yapılan testler sonrası depreme dayanıksız olduğu kayıt altına alınmış olması nedeniyle mahkumlar, depremin hemen ertesi günü başka şehirlere nakledildi. Binaların tamamen boşaltılmasının ardından cezaevi 17 Mayıs tarihinde resmen kapandı.
2022 yılının mart ayında yapılan yıkım ihalesinden sonra hızlıca yıkımı gerçekleştirildi. İzmir’de 62 yıl açık kaldıktan sonra geçen sene kapatılan Buca Cezaevi’nin yıkımı işini, 2015 yılında burada 2,5 ay hapis yatan Fatih Dündar ile kendisi gibi bir dönem aynı cezaevinde kalan ortağının firması yürüttü.
Dönemin Adalet Bakanı Abdulhamit Gül, İzmir’de katıldığı programda Buca Cezaevi’ne değinerek “Bakanlık olarak İzmir’in talebini dikkate alıyoruz. Depreme dayanıklılığı ve çağdaş görünümden uzak bu cezaevi İzmir’e yakışmıyordu. Artık Buca Cezaevi’ni kapatma kararı aldık. Burası İzmirimiz’e yakışır şekilde, cezaevi olarak değil, en güzel şekilde değerlendirilecek. Oraya mahkum, tutuklu almıyoruz. İzmirimiz için hayırlı olsun. İzmirimiz’in şehir içinde kalan bu yapısı daha güzel şekilde değerlendirilmiş olacak” açıklamasıyla, cezaevinin kapatıldığını kamuoyuna duyurdu.
Buca Cezaevi faaliyeti süresince ünlü aktör ve aktrislerin rol aldığı birçok Yeşilçam filmine ev sahipliği yaptı. Orhan Gencebay ve Necla Nazır’ın oynadığı “Ben Doğarken Ölmüşüm” filmi ve İrfan Atasoy ve Hamiyet Yankı’nın rol aldığı “Susuz Yaz” filmi bu filmlerden bazıları arasında bulunuyor. Buca Cezaevi’nden yolu geçen ünlüler arasında İbrahim Tatlıses ve Bülent Ersoy da bulunuyor.
Buca Cezaevi’nin Türkiye devrimci hareketi açısından da önemi büyük. Birçok devrimci bu cezaevinde tutuklu kalırken, 4 devrimci ise yine burada idam edildi. TARİŞ’te çalışan ve 20’li yaşlarında olan Seyit Konuk, Necati Vardar ve İbrahim Ethem Coşkun, 1 Mayıs 1981 tarihinde idama mahkum edilip, 13 Mart 1982 tarihinde idam edildi.
İlyas Has da askeri mahkemedeki yargılama sonucu idam cezasına mahkum edildi ve 7 Ekim 1984 yılında Buca Kapalı Cezaevi’nde idam edildi. Türkiye’de son idam edilen kişi olan Hıdır Aslan da Buca Cezaevi’nde kaldı. Buca Cezaevi, ülkenin siyasi tarihinde derin ve dramatik izler bıraktı.
Yıkılan Buca Cezaevi’nin olduğu alanın nasıl değerlendirileceğine dair tartışmalar sürerken, cezaevinin yıkımından sonra boşta kalan arazinin yüzde 70’lik bir kısmına ticari inşaat yapılmasının aksine alanın tümüyle yeşil alan olarak değerlendirilmesi isteniyor.
